مبداء سنجش زمان و تقسيمبندي آن به طور دقيق مشخص نيست ولي بنا به عقيده ي دانشمندان و پژوهشگران از زماني كه تمدن شروع گشته، تقويم نيز آغاز شده است. بر اساس برخي شواهد و مدارك كه تا به امروز به دست آمده به نظرمي رسد "پروتو-تورك"ها پيشگامان امر سنجش و تقسيم بندي زمان بوده اند. سومرها جزو اولين كساني بودند كه به اهميت زمان واقف گشته و براي آن تقسيم بندي هاي خاصي در نظر گرفتند كه تا به امروز در سرتاسر جهان بكار برده مي شود. با استنباط به تبلت ها (لوحه ها)، مجسمه ها و ديگر اشياي بدست آمده از تمدن سومر مي توان دريافت كه بر اساس وضعيت هاي نجومي و با خطاي كم زمان را به واحدهاي مختلفي تقسيمبندي كرده و به سنجش آن پرداخته اند.
از جمله خدماتي كه سومرها در ارتباط با زمان به بشر عرضه داشته اند مي توان به موارد زير اشاره كرد:
از جمله خدماتي كه سومرها در ارتباط با زمان به بشر عرضه داشته اند مي توان به موارد زير اشاره كرد:
1. تقسيم شبانه روز به 24 ساعت
2. تقسيم هر ساعت به 60 دقيقه
3. تقسيم هر دقيقه به 60 ثانيه
4. تقسيم هر سال به 12 ماه
5. تقسيم هر ماه به 30 روز
نكته ي بسيار جالب درباره ي تقسيم بندي هاي سومرها اين است كه همگي آنها مضربي از عدد 6 هستند.
تقويم سومرها از اعتدال بهاري يعني روز اول بهار و عيد نوروز آغاز مي شده كه بعدها همين عيد به فرهنگ ديگر ملل و اقوام نيز رسوخ يافته است. قبل از تركها اين عيد در فرهنگ هيچ قوم و ملتي وجود نداشته است. همچنين ايلاميان نيز اول هر سال يعني اين عيد و آغاز نيمه ي دوم سال را جشن ميگرفته اند.
تقويم هاي تركي:
ترك ها در بازه هاي زماني و موقعيت هاي مكاني مختلف تقويم هاي مختلفي به كار برده اند كه از ميان آنها مي توان به تقويم ختايي و 12 حئيوانلي ايل سايار (تقويم 12 گانه حيوانات) اشاره كرد.
تقويم ختايي :
در تركستان باستان و در سرزمين چين امروزي تركان ختايي تقويم خاصي به كار مي بردند كه هر سال آن 365 روز و 7 گاه و 40.16 فنگ مي باشد. سال ختايي از نيمه ي برج دلو (بهمن) يعني روز 46-ام زمستان شروع مي شود. در اين تقويم فصل بهار از روز 46-ام فصل زمستان تقويم هاي ديگر و فصل تابستان نيز از 46-ام فصل بهار ساير تقويم ها آغاز مي گردد. بقيه ي فصول نيز به همين منوال مي باشند.
همچنين در اين گاه شمار هر شبانه روز به 12 قسمت به نام «چاغ / چاغا» تقسيم مي شود كه به حساب امروزي برابر با 2 ساعت است و هر يك را به اسم حيواني خاص (همان حيوانات تقويم 12گانه) مي نامند. هر چاغ نيز به 8 قسمت 15 دقيقه اي به نام «گاه / كهنا» تقسيم مي گردد. از طرفي نيز هر شبانه روز به 10000 قسمت تقسيم مي شود كه «فنگ / فنگا» خوانده مي شود و هر يك برابر با 8.64 ثانيه است.
گفتني است اين تقويم با ديدن ستارگان خاصي در ارتباط است.
12 حئيوانلي ايل سايار (تقويم 12 گانه حيوانات) :
اين تقويم از مهمترين تقويم هاي تركان به شمار مي رود كه علاوه بر خود تركان در گستره ي وسيعي ميان ملل و اقوام مختلف از جمله تمام زرد پوستان بخصوص چينيان و مغولان، آسياي مركزي و شرقي، جنوب و جنوب شرقي هند و... كاربرد داشته و دارد. اين تقويم در دوران سلجوقيان به صورت غير رسمي در اين منطقه و پيرامون آن متداول بوده است (البته برخي تداول آن در اين منطقه را قبل از سلجوقيان مي دانند.) ولي بعد از حمله ي مغول ها و پس از اينكه «خواجه نصيرالدين طوسي» آن را در مراغه بررسي نمود و در اثر خود به نام «زيج ايلخاني» به آن رسميت بخشيد به عنوان تقويم رسمي مورد استفاده قرار گرفت. در خصوص وجه تسميه اين سالها "كاشغري" (محمود كاشغري) در "ديوان الغات الترك" داستاني را نقل مي كند كه خلاصه ي آن بدين شرح است :
"يكي از پادشاهان ترك پس از اشتباهي كه در ثبت تاريخ يكي از جنگ ها بوجود آمد بر آن شد براي ثبت تاريخ جنگ ها و ساير حوادث همانند ماه هاي 12 گانه، دوره ي 12 گانه ي سالها را نيز تنظيم كند. پس از كش و قوس هاي فراوان و رد پيشنهاد بسياري از درباريان و عالمان مبني بر استفاده از صور فلكي، در مراسم شكاري كه در دشت «ايلا» ترتيب داده شده بود حيوانات وحشي را در حوالي رود «ايلا» در تنگنا قرار داد. وقتي كه شروع به صيد و شكار كرد 12 گروه از آنها به ترتيبي كه در ادامه بدان اشاره خواهد شد از آب رود ايلا گذشتند. بدين صورت از آن پس اين 12 گونه حيوان در تنظيم دورهي سال هاي تقويم مورد استفاده قرار گرفتند."
اين داستان جنبه ي اساطيري داشته و اهميت اين حيوانات را در فرهنگ اساطير كهن تركان نشان مي دهد البته بعد ها با گسترش اين تقويم در سرزمين هاي ديگر اين حيوانات در فرهنگ ساير ملل و اقوام نيز اهميت يافت.
2 كتبيه از كتيبه هاي "اورخون" يعني "گول تيگين" و "بيلگه قاغان" اولين متون تركي مي باشند كه به سالهاي حيوانات به عنوان تقويم تاريخ تركان اشاره كرده اند. علاوه بر آغاز فصل بهار يعني عيد نوروز اين تقويم تركان مبدا ديگري نيز داشته كه از 15 بهمن آغاز مي شده است. بعد ها اين تقويم بر اساس هجري قمري و شمسي و ميلادي نيز تنظيم شد.
نكته ي قابل ذكر ديگر اين است كه "ابوريحان بيرني" و "رشيد الدين فضل الله" نيز در آثار خود به اين تقويم تركان اشاره كرده اند. همچنين جهانگرد مشهور اهل ونيز، "ماركوپولو" در قرن 7 هجري پس از سالها زندگي در چين در سفرنامه ي خود مي نويسد: "در خان باليق (نام قديمي و تركي شهر پكن به معناي پايتخت) بيش از 5000 منجم و فالگير مسلمان ، مسيحي و ختايي وجود دارد و قابل ذكر است كه ترك ها بخصوص تاتارها دور 12 گانه ي سالها را تنظيم كرده اند كه در آن هر سال را به اسم حيواني مي خوانند و پس از اتمام يك دوره ، دوره ي ديگر به صورت گردشي ادامه پيدا ميكند."
گفتني است در گذشته مردم بر اساس خلق و خو و رفتار و كردار هر حيوان در مورد آن سال تفأل و اعتقادات خاصي داشته اند.
در تقويم هاي تركي هر يك از 12 سال دور 12 گانه به نام حيواني خاص است. هر سال نيز به 12 ماه تقسيم مي شود كه دوباره به نام همان حيوانات خوانده مي شوند. هر روز نيز 12 چاغ است كه همانطور كه گفته شد باز به نام همان 12 حيوان نامگذاري شده اند. اين 12 حيوان به شرح زير است:
1. سيچان (سيچقان) - موش / 2. اؤكوز (اود ، اينك) – گاو / 3. بارس (قافلان) - پلنگ / 4. دووشان (تاووشقان) - خرگوش / 5. ناققا (ناك ، لوي) - نهنگ / 6. ايلان - مار / 7. آت (يونت) - اسب / 8. قويون (قوي) - گوسفند / 9. پيچي (بيچي) - ميمون / 9. تويوق (توخاقوي) - مرغ / 11. ايت - سگ / 12. دونقوز (تونقوز) - خوك
نكته ي بسيار مهم درباره ي اين تقويمها اين است كه در موارد بسياري جنبه هاي مشتركي با هم داشته يا در هم ادغام گشته اند.
در مورد نام ماه ها و روزهاي هفته بايد گفت بر اساس ذكر منابع در بازه هاي زماني و مكاني مختلف نام هاي مختلفي بكار برده شده است. در اينجا نام هايي كه در منطقه ي آذربايجان تداول بيشتري داشته است، آورده مي شود.
ماه ها و برج ها :
1. آغلار گولر - قوچ (فروردين) / 2. گولن آي - بوغا (ارديبهشت) / 3. قيزاران آي - ائكيزلر (خرداد) / 4. قورا پيشيرن - يئنگج (تير) / 5. قويروق دوغان - آسلان (مرداد) / 6. زومار آيي - باشاق (شهريور) / 7. خزل آيي - اؤلچن (مهر) / 8. قيروو آيي - چايان (آبان) / 9. آذر - اوخ آتان (آذر) / 10. چيلله - اوغلاق (دي) / 11. دوندوران آي - قووا (بهمن) / 12. بايرام آيي - باليقلار (اسفند)
روزهاي هفته :
1. يئل گونو (شنبه) / 2. سود گونو، گون گونو (يكشنبه) / 3. دوز گونو، آي گونو (دوشنبه) / 4. آرا گون، يئر گونو (سه شنبه) / 6. اود گونو، گؤي گونو (چهارشنبه) / 6. سو گونو (پنجشنبه) / 7. ائل گونو، آيني گون (جمعه)
فصول :
1. ياز، يازين، آچار (بهار) / 2. ياي، يايخان، دولار (تابستان) / 3. گوز، پاييز، سولار (پاييز) / 4. قيش، دونار (زمستان)
منابع:
ايران توركلرينين اسكي تاريخي (پروفسور محمدتقي زهتابي) / ديوان الغات الترك (محمود كاشغري) / دونيا تقويم لري و تورك تقويمي (بهرام اسدي) سه سنگياد باستاني (دكتر محمدزاده صديق) / سالنامه فارسي توشقان ئيل (دكتر اسماعيل مصباح) / گاهشماري ايران (احمد بيرشك) / مقالاتي در شماره 32 و 33 ماهنامه بايرام شماره / و چند منبع ديگر
گردآوري: میلاد سابوتاي
